Opis wyglądu Występowanie Odżywianie Rozmnażanie Znaczenie gospodarcze Ochrona Ciekawostki Nazwy w językach obcych
Łupacz, znany również jako plamiak lub wątłusz srebrzysty, to średniej wielkości ryba morska z rodziny dorszowatych występująca w północnych akwenach Oceanu Atlantyckiego od wybrzeży Europy na wschodzie po brzegi Ameryki Północnej na zachodzie.
Łupacz posiada stosunkowo wydłużone, owalne w przekroju, ciało ze stosunkowo dużą głową oraz posiadające trzy płetwy grzbietowe i dwie płetwy odbytowe. Grzbiet jest koloru ciemnoszarego, prawie czarnego, boki jaśniejsze z fioletowawym lub liliowym odcieniem natomiast brzuch srebrzysto-biały. Linia boczna wyraźna, ciemna, mocno kontrastująca z jaśniejszymi kolorami boków, ciągnie się od głowy aż do ogona. Na każdym z boków, tuż za płetwami piersiowymi, pod pierwszą płetwą grzbietową znajdują się ciemne plamy, które dały początek jednej z nazw tej ryby - plamiak. Na podbródku pojedynczy, słabo rozwinięty, szczątkowy wąsik. Łupacz osiąga przeciętnie poniżej 50 cm długości (max. 112 cm) oraz wagę około 2-3 kg (maksymalna zanotowana to 16,8 kg). Długość życia tej ryby waha się od 14 do 20 lat.
| Domena: | eukarionty |
| Królestwo: | zwierzęta |
| Typ: | strunowce |
| Podtyp: | kręgowce |
| Gromada: | promieniopłetwe |
| Rząd: | dorszokształtne |
| Rodzina: | dorszowate |
| Rodzaj: | Melanogrammus |
| Gatunek: | Melanogrammus aeglefinus |
Łupacz posiada ciało typowe dla przedstawiciela rodziny dorszowatych - czyli stosunkowo wydłużone, owalne w przekroju, ze stosunkowo dużą głową oraz posiadające trzy płetwy grzbietowe i dwie płetwy odbytowe. Grzbiet jest koloru ciemnoszarego, prawie czarnego, boki jaśniejsze z fioletowawym lub liliowym odcieniem natomiast brzuch srebrzysto-biały. Linia boczna wyraźna, ciemna, mocno kontrastująca z jaśniejszymi kolorami boków, ciągnie się od głowy aż do ogona. Na każdym z boków, tuż za płetwami piersiowymi, pod pierwszą płetwą grzbietową znajdują się ciemne plamy, które dały początek jednej z nazw tej ryby - plamiak. Pierwsza płetwa grzbietowa jest dużo wyższa w porównaniu do pozostałych, prawie trójkątna, z najdłuższym pierwszym promieniem. Kolejne płetwy grzbietowe - druga i trzecia - są niższe i praktycznie symetryczne do pierwszej i drugiej płetwy odbytowej. Otwór gębowy stosunkowo mały, usytuowany dolnie z wysuniętą do przodu górną szczęką. Na podbródku pojedynczy, słabo rozwinięty, szczątkowy wąsik.
Łupacz osiąga przeciętnie poniżej 50 cm długości (max. 112 cm) oraz wagę około 2-3 kg (maksymalna zanotowana to 16,8 kg).
Średnia długość życia łupacza to 14 lat - maksymalna odnotowana to 20 lat.
Orientacyjna mapa występowania gatunku ryby: Łupacz (łac. Melanogrammus aeglefinus)
Łupacz występuje w północnych akwenach Oceanu Atlantyckiego, w otwartych, chłodnych i mocno zasolonych wodach o temperaturze pomiędzy 4 a 10 °C oraz zasoleniu 32-33 ‰. Na wschodzie jego zasięg obejmuje obszar od Zatoki Biskajskiej (rzadko od Cieśniny Gibraltarskiej) przez wody okalające Wyspy Brytyjskie, Morze Północne, Morze Norweskie aż po Morze Barentsa u wybrzeży Spitsbergenu i Nowej Ziemi. Ze względu na niskie zasolenie nie pojawia się w Morzu Bałtyckim. Na zachodzie zamieszkuje wody od wybrzeży New Jersey aż po Nową Fundlandię. Niezbyt często spotykany u wybrzeży Grenlandii za to licznie wokół Islandii.
Łupacz prowadzi stadny tryb życia - ławice występują za zwyczaj w strefie przybrzeżnej, w pobliżu dna, na głębokościach od 60 do 200 m zarówno nad podłożem skalistym, piaszczystym lub żwirowym jak i nad pokładami muszli. Ryba ta rzadko wykracza poza szelf kontynentalny - istnieją odnotowane przypadki, w których plamiaka napotkano na dużych głębokościach w Morzu Norweskim, ale ryby były wychudzone i bliskie śmierci.
Dorosłe łupacze żywią się głównie bentosowymi bezkręgowcami takimi jak robaki, skorupiaki, mięczaki i szkarłupnie oraz rozgwiazdy. Ważną częścią diety plamiaków są również ikra i młody narybek - na Morzu Północnym głównie ikra śledzia, natomiast w Morzu Barentsa jaja gromadników, ich larwy i młode rybki. U wybrzeży Ameryki często ofiarami łupaczy padają również ryby z rodziny dobijakowatych, młode gromadniki i węgorze, małe morszczukowate oraz śledzie. Młode łupacze, żyjące w początkowej fazie swego życia w otwartej toni, odżywiają się głównie zoo- i fitoplanktonem.
Łupacze dojrzewają płciowo w wieku 3-5 lat, przy długości ciał około 40 cm i wadze około 1 kilograma. W wodach Morza Północnego ryby dojrzewają wcześniej, bo już nawet w wieku 2-3 lat natomiast w Morzu Barentsa dopiero około 5-7 roku życia a czasem nawet po 10 latach. Taka różnica spowodowana jest temperaturą wody - w cieplejszych wodach ryby dojrzewają wcześniej.
Tarło łupaczy trwa zazwyczaj od marca do czerwca i odbywa się na wschodzie głównie u północnych wybrzeży Irlandii, Szkocji i Norwegii oraz wokół południowych wybrzeży Islandii. Natomiast na zachodnich obszarach występowania plamiaki trą się u wybrzeży Nowej Anglii, Nowej Szkocji a także wzdłuż wschodnich brzegów Kanady. Ryby wyruszają na długie migrację do swoich tarlisk kilka miesięcy przed corocznym tarłem.
Samice łupaczy, w zależności od wieku i rozmiaru, składają zazwyczaj od 170 tys. do nawet 1,8 mln jaj o średnicy około 1 mm, które unoszą się swobodnie w toni. Ikra jest miękka, przeźroczysta i nie klei się. Jaja plamiaków mogą być przenoszone przez prądy morskie na duże odległości.
Larwy łupacza wykluwają się z jaj, w zależności od temperatury wody, po około 13-15 dniach i przekształcają się w narybek po około kolejnych 130 dniach. Zarówno larwy jak i małe osobniki plamiaka żyją w otwartej toni, często ukrywając się przed drapieżnikami pod kopułami dużych meduz. Wraz z wiekiem ryby łączą się w większe ławice i schodzą w pobliże dna.
Łupacz jest ważnym gatunkiem wśród ryb komercyjnych poławianych na Morzach Barentsa oraz Północnym jak również u wybrzeży Ameryki Płn. Do połowów używa się głównie włoków oraz innych metod - w zależności od obszaru. Wśród ryb dorszowatych łupacze zajmują trzecie miejsce pod względem wielkości połowów po dorszu i mintaju. Rocznie na świecie łowi się od 500.000 do 750.000 ton tych ryb. Wielkość połowów może się różnić z roku na rok w zależności od cyklów rozrodczych i migracyjnych tego gatunku.
Łupacz jest bardzo popularnym gatunkiem wśród ryb morskich sprzedawanych w handlu. Najczęściej spotyka się świeże ryby, mrożone tuszki lub filety, suszone płaty lub tuszki oraz czasami w postaci konserw. W przeciwieństwie do dorsza mięso plamiaka niezbyt dobrze poddaje się konserwowaniu poprzez solenie i w takiej formie rybę nie jest łatwo znaleźć.
Łupacz wraz z dorszem atlantyckim i gładzicą są najczęściej stosowanymi gatunkami w przygotowaniu "fish and chips" - kultowej potrawy w Wielkiej Brytanii. Jest również najczęściej wybieraną rybą na tradycyjną szkocką "fish supper" czyli "rybną wieczerzę". Stosowana jest również najchętniej do przygotowania tradycyjnych norweskich pulpetów rybnych - "fiskeboller". W Stanach Zjednoczonych okazy plamiaka sprzedawane na targach rybnych w zależności od wielkości posiadają własne, specjalne nazwy: scrod - mniejsze egzemplarze, markets - średniaki, najczęściej wybierane przez kupujących oraz cows - "krowy" - chyba nie trzeba tłumaczyć. Jedną z popularnych form podawania plamiaka jest "Finnan haddie", która wzięła swoją nazwę od wioski rybackiej Finnan w Szkocji, gdzie ryby były oryginalnie zimno wędzone na torfie. Finnan haddie jest tam często podawany na śniadanie gotowany w mleku. Natomiast w mieście Arbroath na wschodnim wybrzeżu Szkocji produkuje się "Smokie Arbroath". Jest to wędzone na gorąco mięso łupacza, które nie wymaga dalszego gotowania przed jedzeniem. Wędzony łupacz jest również niezbędnym składnikiem anglo-indyjskiej potrawy "kedgeree" oraz szkockiej "Cullen Skink" - zupy typu chowder. Wędzone mięso plamiaka ma naturalnie brudno-biały kolor ale często jest farbowane na żółto, tak jak w przypadku innych ryb wędzonych.
Świeże mięso łupacza ma czysty, biało-przejrzysty kolor, jest podobne do mięsa dorsza i może być przygotowywane do spożycia w taki sam sposób jak tego krewniaka. Łatwo można poznać czy filety łupacza są świeże - mięso powinno być zwarte, poszczególne warstwy mięśni nie powinny się rozchodzić, powinno być częściowo przezroczyste. Gdy mięso jest starsze może się rozlatywać i tracić przejrzystość - staje się mleczno białe, prawie kredowe. Łupacza również łatwo również odróżnić od innego krewniaka - czarniaka, którego surowe mięso jest ciemniejsze, wręcz szarawe.
W 2010 roku Greenpeace dodał łupacza do swojej czerwonej listy. Czerwona Lista Greenpeace to wykaz (między innymi) gatunków ryb, które są powszechnie sprzedawane w supermarketach na całym świecie, a które charakteryzują się bardzo wysokim ryzykiem, że są pozyskiwane z niezrównoważonych połowów.
Łupacze, tak jak inne gatunki dorszowatych, narażone są na pasożyty - np. nicienia (łac. Pseudoterranova decipiens), wszy morskie (łac. Caligus elongatus) lub tak zwanego "robaka dorszowego" (łac. Lernaeocera branchialis).
Nicień - Pseudoterranova decipiens - w mięsie ryby
Wspomniany wcześniej nicień z gatunku Pseudoterranova decipiens dorasta do 4 cm długości, a larwy jego żyją w jelitach albo mięsie ryby, najczęściej w okolicach brzucha. Większe, starsze okazy plamiaków bywają bardziej zarobaczone, niż młode. Poza tym łupacze łowione w pobliżu wybrzeży są częściej zarażone. W przetwórstwie rybnym do detekcji larw nicienia stosuje się najczęściej badania wzrokowe, używając też prześwietlania filetów ryby silnym światłem, wykazującym ciemniejsze larwy w jasnym mięsie ryby. Mimo największej staranności przy kontrolach można niekiedy odkryć larwy w zakupionym mięsie dorszowatych. Międzynarodowy standard Codex Alimentarius toleruje zarobaczenie mięsa w sprzedaży w granicach maksymalnie do 5 nicieni w 1 kg ryby. Obróbka termiczna (gotowanie, smażenie, pieczenie) w temperaturach wyższych od 60 °C przez przynajmniej 10 minut i zamrożenie poniżej -20 °C przez 3 dni gwarantuje zabicie larw. Spożycie żywych larw Pseudoterranova decipiens razem z surowym albo niedogotowanym, wędzonym na zimno, tylko marynowanym albo solonym czy suszonym mięsem łupacza może doprowadzić u człowieka do zachorowania na anisakiozę. Choroba wywołana przez Pseudoterranova decipiens różni się nieznacznie od anisakiozy wywołanej nicieniem Anisakis simplex. Jednak nawet zabite larwy nicieni mogą wywołać po ich spożyciu reakcje alergiczne.
Robak dorszowy - Lernaeocera branchialis
Photo by Hans Hillewaert, CC BY-SA 4.0
Robaki dorszowe z gatunku Lernaeocera branchialis ze względu na swój wygląd i sposób bytowania są łatwiejsze do wykrycia i eliminacji zarażonych osobników już na etapie połowu, segregacji lub konfekcjonowania ryb. Pasożyty te przyczepiają się do płytek skrzeli ryby gdzie przemieniają się w "dżdżownicowaty", pulchny kształt z rurkowatymi zbiornikami na jaja na końcu ciała. Przednia część ciała pasożyta przenika ciało ryby aż dotrze do tylnej komory serca. Tam rozrasta się w arteriach krwionośnych ryby wysysając krew wraz ze składnikami odżywczymi i rośnie aż robak osiągnie dojrzałość. Wyrośnięty pasożyt "odpada" od ciała ryby i kontynuuje swój cykl życia - rozmnażanie - na rybach z rodziny flądrowatych lub taszowatych.
Poniżej znajdziesz nazwy gatunku ryby Łupacz w innych językach: