Opis wyglądu Występowanie Odżywianie Rozmnażanie Znaczenie gospodarcze Ochrona Ciekawostki Nazwy w językach obcych
Pstrąg tęczowy - lub potocznie Pstrąg łososiowy - to gatunek drapieżnej ryby z rodziny łososiowatych. Występował pierwotnie na terenie zlewisk Oceanu Spokojnego w Ameryce Północnej oraz Azji - w rzekach, jeziorach oraz przybrzeżnych wodach morskich. Aktualnie introdukowany w ponad 45 państwach na wszystkich kontynentach poza Antarktydą.
Pstrąg tęczowy posiada wydłużone, bocznie nieco spłaszczone ciało o szerokim trzonie ogonowym. Najczęściej srebrzyste boki, niebieskoszary lub zielonoszary grzbiet, różowa lub czerwonawa wstęga wzdłuż linii bocznej (której zawdzięcza swoją potoczną nazwę) oraz zawsze czarne plamki na głowie, ciele, płetwach. Pstrągi tęczowe są drapieżnikami. Podstawę jadłospisu tych ryb stanowią owady i ich larwy. Z wiekiem tęczaki mają tendencję do uzupełniania swojej diety o małe ryby, żaby, kijanki oraz robaki.
| Domena: | eukarionty |
| Królestwo: | zwierzęta |
| Typ: | strunowce |
| Podtyp: | kręgowce |
| Gromada: | promieniopłetwe |
| Rząd: | łososiokształtne |
| Rodzina: | łososiowate |
| Rodzaj: | Oncorhynchus |
| Gatunek: | Oncorhynchus mykiss |
Pstrąg tęczowy posiada wydłużone, bocznie nieco spłaszczone ciało o szerokim trzonie ogonowym. Pomiędzy płetwą grzbietową i ogonową występuje płetwa tłuszczowa. Łuski drobne, 135-150 wzdłuż linii bocznej, 14-19 (najczęściej 16) między płetwą tłuszczową a linią boczną (łącznie z łuską linii bocznej). Głowa o tępo zakończonym, szeroko wyciętym pysku. Górne i dolne wyrostki filtracyjne pierwszego łuku skrzelowego guzkowate, wyrostki środkowe pałeczkowate. Płytka lemiesza ma na tylnej krawędzi najczęściej 4 zęby. Jego trzon jest silnie wygięty i zaopatrzony w jeden lub dwa szeregi zębów.
Ubarwienie jest zależne od wieku i miejsca przebywania. Najczęściej srebrzyste boki, niebieskoszary lub zielonoszary grzbiet, różowa lub czerwonawa wstęga wzdłuż linii bocznej (której zawdzięcza swoją nazwę) oraz zawsze czarne plamki na głowie, ciele, płetwach (grzbietowej, tłuszczowej i ogonowej). Zauważono, że osobniki żyjące w wodach płynących oraz formy anadromiczne spływające na tarło mają zazwyczaj ciemniejsze i bardziej intensywne ubarwienie od populacji żyjących w wodach stojących (jeziora, stawy) gdzie ryby są "bardziej srebrzyste".
Pstrąg tęczowy osiąga zazwyczaj długość do ok. 50 cm (maksymalna zanotowana 120 cm) i przeciętną wagę ok. 3 kg (maksymalna zanotowana 25.4 kg). Dożywa maksymalnie 11 lat.
Orientacyjna mapa występowania gatunku ryby: Pstrąg łososiowy, Pstrąg tęczowy (łac. Oncorhynchus mykiss, Salmo gairdneri)
Pstrąg tęczowy występował pierwotnie na terenie zlewisk Oceanu Spokojnego w Ameryce Północnej oraz Azji - w rzekach, jeziorach oraz przybrzeżnych wodach morskich. Istnieją dwie odmiany tego gatunku: wędrowna, anadromiczna spływająca do wód morskich i powracająca na rozród do wód słodkich (ang. steelhead) oraz osiadła w wodach słodkich (ang. shasta). Forma anadromiczna w wodach morskich bytuje zazwyczaj w strefie epipelagialnej, nie zanurzając się poniżej 200 m.p.p.m.
Dzięki swojej wytrzymałości i szybkiemu wzrostowi pstrąg tęczowy został introdukowany w celach hodowlanych (spożywczych), lub też jako gatunek do połowów sportowych (wędkarskich), w ponad 45 państwach na wszystkich kontynentach poza Antarktydą. Ten fakt miał w wielu miejscach negatywny wpływ na populacje lokalnych gatunków ryb, które były zjadane przez pstrąga potokowego, traciły źródło pokarmu jeżeli żerowały w sposób podobny do pstrągów, zarażały się chorobami zakaźnymi lub pasożytami wprowadzanymi do danego środowiska w trakcie zarybiania pstrągami bądź też dochodziło do krzyżowania się lokalnych, podobnych gatunków z nowo przybyłymi pstrągami tworząc różnego rodzaju hybrydy, które zmniejszały bioróżnorodność gatunkową.
Do Polski gatunek sprowadzono w XIX wieku (ok. 1881–1889). W niedużych ilościach spotkać go można w każdej niemal rzece oraz w wielu stawach i jeziorach. W Polsce nie zaobserwowano dotychczas stabilnej samorozradzającej się populacji. Ryby żyjące na wolności pochodzą z zarybień lub uciekły z hodowli.
Pstrągi tęczowe są drapieżnikami. Podstawę jadłospisu tych ryb stanowią owady i ich larwy. Wiosną żywią się jętkami i ważkami, jesienią owadami zaniesionymi pod wodę przez wiatr. Z wiekiem tęczaki mają tendencję do uzupełniania swojej diety o małe ryby, żaby, kijanki oraz robaki. Zanotowane populacje w stojących wodach gdzie (prawdopodobnie z przymusu = niedostatek podstawowych żródeł pokarmu) dieta tęczaków uzupełniona została przez plankton.
W związku ze zróżnicowanymi środowiskami życia pstrągów tęczowych ich tarło na półkuli północnej odbywa się od przełomu listopada i grudnia do maja, natomiast na półkuli południowej od sierpnia do końca listopada. Ryby wyszukują żwirowate ujścia rzek lub fragmenty zamieszkanego zbiornika z podobnym podłożem. W dnie samica wykopuje uderzeniami ogona duża jamę, w czym często uczestniczy również samiec, broniący jednocześnie dostępu innym rywalom. Zależnie od ciężaru samicy, składa ona 1600 do 2000 ziaren ikry, którą samiec następnie polewa nasieniem. Po zapłodnieniu para zakopuje delikatnie ikrę w sposób analogiczny do kopania jamki. Okres inkubacji jaj w zależności od temperatury wody wynosi od 100 do 150 dni. Ikra w zależności od rozmiaru i wagi samicy ma średnicę od 3 do 6 mm, a młode po wykluciu mają długość od 12 do 20 mm. Tęczaki, które wylęgną się szybko, mają zawieszony woreczek żółtkowy, z którego czerpią pożywienie w pierwszych dniach życia. Dopóki nie spożytkują całego żółtka, pozostają w pobliżu jamki. W tym okresie nazywają się narybkiem. Tylko niewielka część dożywa dorosłości, większość pada ofiarą większych ryb. Narybek pstrąga tęczowego rośnie bardzo szybko, w dobrych warunkach, w środowisku naturalnym już w 3 roku życia waży około 2 kg. Zdolność do rozrodu przy sprzyjających warunkach może osiągnąć już w drugim roku życia ale najczęściej dojrzewa płciowo w 3 lub 4 roku.
Część populacji pstągów tęczowych wiedzie anadromiczny styl życia. Oznacza to, że młode osobniki rodzą się i dojrzewają przez pewien początkowy okres życia w wodach słodkich a następnie spływają do wód słonych - mórz lub oceanu. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej ryby wracają do wód słodkich, w których przyszły na świat, aby odbyć swoje tarło i zapoczątkować nowe pokolenie. W przeciwieństwie do dużej części pacyficznych odmian ryb z rodziny łososiowatych, pstrągi tęczowe to gatunek iteroparyczny, co oznacza, że wędrówki na tarło do wód słodkich i z powrotem do morza mogą odbywać wielokrotnie w trakcie swojego życia.
Potencjał handlowy pstrąga tęczowego został zauważony pod koniec XIX wieku. Bardzo szybko, dzięki swojej wytrzymałości i szybkiemu wzrostowi, gatunek ten okazał się szczególnie dobrze dostosowany do celów akwakultury. Pstrąg tęczowy jest hodowany obecnie w wielu krajach na całym świecie, w szczególności w państwach nadmorskich o umiarkowanym klimacie.
Hodowla w akwakulturze
Pstrąg tęczowy jest rybą odporną. Toleruje duży zakres warunków środowiskowych i hodowlanych. Może żyć w różnych siedliskach, przenosić się z wód słodkich do słonych i z powrotem lub pozostawać na stałe w jeziorach. Optymalna temperatura wody do rozrodu wynosi poniżej 21°C. Na wzrost i dojrzewanie mają wpływ temperatura wody i pożywienie. Pstrągi są mięsożerne i wymagają diety bogatej w białka. W naturalnych warunkach pstrąg dojrzewa zazwyczaj w ciągu 3-4 lat. W odpowiednim środowisku pstrąg osiąga masę 350 g w ciągu 10-12 miesięcy, a 3 kg w ciągu 2 lat.
W 2009 r. głównymi producentami pstrąga na świecie były UE, Chile, Norwegia, Turcja i Iran.
Obecnie prawie cała podaż pstrąga tęczowego na rynku UE pochodzi z akwakultury z produkcji lokalnej. Głównymi producentami w UE są Włochy, Francja, Dania, Niemcy i Hiszpania. Przywóz ma miejsce głównie z Turcji (pstrąg słodkowodny w porcjach) i Norwegii (duży pstrąg morski na filety), a głównymi importerami są Niemcy i Szwecja. Wywóz pstrąga z UE, w szczególności z Danii, jest kierowany głównie do Rosji i Szwajcarii. Handel wewnątrzunijny ma znaczne rozmiary i stanowi połowę całkowitej wartości podaży w UE. Wśród państw członkowskich Polska, Dania i Szwecja są głównymi eksporterami, a Niemcy i Finlandia głównymi importerami.
Rozród
Pstrąg tęczowy ma trudności z naturalnym rozmnażaniem się w wielu miejscach na świecie, ponieważ samica nie składa ikry. Farmy rybne zachowują więc dużą grupę tarlaków, żeby uniknąć niedoboru ikry, bowiem w przeszłości niektóre hodowle musiały sięgać po surowiec z importu. Samice rzadko bywają wykorzystywane do reprodukcji przed upływem 3 lub 4 lat. Najpowszechniejszą metodą jest zapłodnienie na sucho. Gamety są pobierane poprzez ręczne wyciskanie. Następnie mlecz kilku samców miesza się z owocytami. W ten sposób zapłodniona ikra może być transportowana nawet do 48 godzin po zapłodnieniu do zbiorników, w których jaja są inkubowane.
Hodowla narybku
Larwy wylęgają się z pęcherzykiem żółciowym, który zawiera pożywienie niezbędne do ich początkowego rozwoju. Chów larw pstrąga prowadzi się w okrągłych zbiornikach z włókna szklanego lub betonu, które utrzymują regularny nurt wody i równomierne rozłożenie larw. Gdy pęcherzyk zostaje wchłonięty, narybek wypływa na powierzchnię w poszukiwaniu pożywienia i zaczyna utrzymywać się na powierzchni. Karmi się małymi okruszkami (paszą przemysłową) zawierającymi białka, witaminy i oleje. Na początkowych etapach chowu preferowane jest karmienie ręczne, które pozwala uniknąć przekarmienia. Następnie narybek otrzymuje drobny granulat do czasu, gdy ryby osiągną masę 50 g i długość od 8 do 10 cm.
Tuczenie
Po osiągnięciu wspomnianych wcześniej rozmiarów i wagi, młode ryby są przenoszone do jednostek hodowlanych: sadzów w jeziorach lub najczęściej zbiorników ulokowanych w pobliżu rzek. Zbiorniki te, które zazwyczaj są prostokątne i wykonane z betonu, działają w oparciu o dwie technologie: przepływ – obieg otwarty, w którym woda rzeczna przepływa przez zbiornik poprzez system kanałów; lub recyrkulację – obieg zamknięty, w którym woda krąży między zbiornikami, a następnie po ewentualnym odfiltrowaniu jest ponownie wykorzystywana, lub obieg z częściową recyrkulacją. Zaletą recyrkulacji jest możliwość kontrolowania temperatury wody, co pozwala na prowadzenie hodowli zimą w państwach o chłodniejszym klimacie oraz fakt, że ryzyko wycieku do środowiska jest niższe.
Istnieją także farmy tuczące pstrągi na morzu, gdzie ryby przebywają w pływających klatkach, w średnio zasolonych wodach Bałtyku lub w chronionych akwenach fiordów skandynawskich. Pstrągi tęczowe morskie otrzymują pożywienie podobne do łososia, co tłumaczy różowawe zabarwienie ich mięsa, określane czasami jako „łososiowe” - sama ryba handlowo nazywana często jest jako "pstrąg łososiowy".
W czasie tuczenia ważne jest dobre zarządzanie zasobami, które polega na oddzielaniu szybko rosnących pstrągów od stada: zazwyczaj segregację dokonuje się 4 razy w ciągu cyklu produkcyjnego. Gdy pstrągi osiągają wagę handlową są wyławiane z basenów w sieciach lub przepompowywane żywe na ląd do zbiorników, jeśli były hodowane w klatkach.
Handel
Na rynkach europejskich pstrąg tęczowy jest dostępny przez cały rok. Do masy 400 g ryby występują w odmianie białej lub łososiowej (różowej), w postaci tusz lub filetów, świeże lub wędzone. Jeżeli pstrąg jest odchowywany dłużej, do osiągnięcia masy 1,5 kg, jest sprzedawany – podobnie jak łosoś – w postaci świeżej (jako filety lub steki rybne) lub wędzonej (w plastrach). W tym drugim przypadku ryby są najczęściej wędzone na zimno, ale też czasami wędzone na gorąco, szczególnie w przypadku porcjowanego pstrąga słodkowodnego. Spożywa się również soloną ikrę pstrąga, szczególnie w północnej Europie.
Czy pstrąg łososiowy jest zdrowy?
Mięso pstrąga łososiowego jest miękkie i kruche, o kolorze różowym, białym lub pomarańczowym. Tekstura tej ryby jest delikatna, a smak łagodny, przez co tym bardziej pstrąg tęczowy przypomina łososia. Pstrąg łososiowy stanowi też dobre źródło składników odżywczych. Pstrąg łososiowy należy do ryb o chudym mięsie, a chociaż zawartego w nim tłuszczu nie jest dużo (można go zaliczyć do ryb średnio tłustych), to dostarcza on najwięcej kwasów tłuszczowych omega-3 spośród ryb słodkowodnych. Mają one duże znaczenie dla prawidłowego działania układu krążenia i poprawienia funkcji poznawczych.
Mimo że jego mięso jest chudsze od mięsa łososia czy tuńczyka, to wciąż dostarcza solidną dawkę nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3. Jest też źródłem białka, witamin i minerałów, a przy tym zawiera niedużo kalorii. Jeśli chodzi o witaminy i minerały, pstrąg łososiowy jest szczególnie dobrym źródłem witaminy B12 oraz witaminy D. Dostarcza też witaminę B3, witaminę B6 i witaminę E, a do tego fosfor, selen, potas, magnez, mangan i wapń.
Badania wskazują na to, że pstrąg łososiowy wykazuje niską bioakumulację metali ciężkich i zanieczyszczeń takich jak kadm, ołów czy związki chlorowcoorganiczne. W przypadku pstrąga hodowlanego ważne jest jednak zwrócenie uwagi na to, by ryba pochodziła ze sprawdzonych źródeł. Dane zgromadzone między 1991 a 2008 r. sugerują, że pstrąg łososiowy żyjący w wodach słodkich wyróżnia się niskim stężeniem rtęci - tylko 0,071 ppm. Znalazł się zatem w grupie ryb o najniższym stężeniu rtęci, podobnie jak łosoś - 0,022 ppm. Dla porównania warto zauważyć, że zawartość rtęci w makreli królewskiej może wynosić 0,730 ppm, a w tuńczyku 0,689 ppm.
Składniki odżywcze pochodzące z pstrąga łososiowego mogą wpływać korzystnie na serce, mózg i kości. Ze względu na korzyści zdrowotne warto uwzględniać ryby w diecie przynajmniej dwa razy w tygodniu, co pomoże w dostarczaniu do organizmu białka czy obniżaniu poziomu cholesterolu. Spożywanie pstrąga łososiowego to propozycja dietetyczna zarówno dla osób zdrowych, jak i kobiet w ciąży czy osób zmagających się z chorobami sercowo-naczyniowymi.
Warto pamiętać, że niektóre osoby mogą być uczulone na pewne gatunki ryb, w tym na pstrąga łososiowego. W razie podejrzenia alergii powinniśmy omówić problem z lekarzem. Do objawów występujących w przypadku alergii pokarmowej zalicza się wysypkę, wymioty, bóle brzucha, opuchnięcie języka, płytki lub świszczący oddech, zawroty głowy. W rzadkich przypadkach pojawia się anafilaksja.
Wartości odżywcze
Wartości i składniki odżywcze mięsa pstrąga tęczowego w przeliczeniu na porcję 100 g:
| Kalorie: | 107 Kcal |
| Białko: | 20 g |
| Węglowodany: | 0 g |
| Selen: | 10 μg |
| Witamina D: | 7 μg |
| Tłuszcze: | 3,5 g |
| W tym: Kwas Omega-3 EPA: | 219 mg |
| W tym: Kwas Omega-3 DHA: | 496 mg |
W Polsce obowiązuje wymiar ochronny pstrąga tęczowego dla połowów sportowych w wodach morskich - 40 cm.
Pstrągi tęczowe reagują bardzo czule na owady latające, dlatego gatunek ten jest często łowiony przez wędkarzy muchowych. Inną popularną i skuteczną metodą połowów są praktycznie wszystkie odmiany spinningu. Pstrąg tęczowy jest uznawany za jedną z najbardziej walecznych ryb głównie dzięki sile z jaką walczy na haku oraz spektakularnym wyskokom w trakcie holu.
Nasienie pstrąga tęczowego zawiera protaminę (rodzaj białka), która jest antidotum zmniejszającym działanie antykoagulacyjne heparyny. Początkowo protamina ta była pozyskiwana ze spermy pstrągów ale obecnie produkowana jest syntetycznie.
Często używana potoczna nazwa pstrąga tęczowego to tęczak, inne starsze lub mniej popularne nazwy lokalne to głowaciec, podrybek, potok, dziurnik oraz kropkowaniec.
Poniżej znajdziesz nazwy gatunku ryby Pstrąg łososiowy, Pstrąg tęczowy w innych językach: